Σπήλαιο Πελεκητά ή Συκιάς Σπήλιος

Βρίσκεται Β, ΒΑ του οικισμού της Κάτω Ζάκρου. Στο σπήλαιο φθάνουμε ή μετά από πορεία μιας ώρας από την Κάτω Ζάκρο ή από την παραλία του ιδίου οικισμού με μηχανοκίνητο πλοιάριο (20-25λ) και μετά με ανοδική κοπιώδη πορεία (15λ).

Το υψόμετρο στην είσοδο είναι 105 μ. Το πέτρωμα είναι ασβεστόλιθος του ανώτερου Κρητιδικού και δολομίτες του τριαδικού. Δυτικότερα του σπηλαίου βρίσκεται το ύψωμα Τραόσταλος (υψόμετρο 515μ).

Η ονομασία Πελεκητά με την οποία είναι γνωστή και όλη η περιοχή, οφείλεται στο λατομείο, που είναι κάτω από το σπήλαιο, κοντά στη θάλασσα, απ' όπου έβγαζαν πέτρες πελεκητές από τον εκεί μειοκαινικό, μαργαικό ασβεστόλιθο. Η άλλη ονομασία Συκιάς Σπήλιος δόθηκε στο σπήλαιο από την ύπαρξη μεγάλης συκιάς, που βρίσκεται στο δεξιό τμήμα της εισόδου κάτω από το σπήλαιο από όπου η θάλασσα φαίνεται σαν από αεροπλάνο. Το σπήλαιο Πελεκητά είναι από τα μεγαλύτερα της Κρήτης. Το συνολικό μήκος του είναι 310μ.

Έχει μεγάλες αίθουσες πλάτους μέχρι και 45 μέτρα αρκετά υψηλές. Μπορούν να αξιοποιηθούν διάδρομοι μήκους γύρω στα 700μ. Καταλαμβάνει έκταση γύρω στα 500τμ και αν ληφθούν υπόψη οι κλίσεις του δαπέδου, η έκταση γίνεται πολύ μεγαλύτερη. Για πρώτη φορά χαρτογραφήθηκε (σε γενικές γραμμές) και μελετήθηκε από τον Ελ. Πλατάκη στις 11 Αυγούστου 1963.

Πλήρης χαρτογράφηση έγινε τέλος Νοέμβρη του 1969 από μέλη της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας με επικεφαλή τον Ι. Ιωάννου. Η είσοδος του σπηλαίου είναι μεγάλη (πλάτος 11,5μ, ύψος 6μ). Μετά από αυτήν διανοίγεται η πρώτη αίθουσα (μήκους 22μ, πλάτους 20μ, ύψους 7μ) με δάπεδο κατηφορικό και με πολλούς βράχους και χαμηλούς τεχνητούς τοίχους. Προς τα αριστερά υπάρχει επέκταση που καταλήγει σε στενό πέρασμα (0,2μ) με συνέχεια γύρω στα 6μ. όπου εδώ συναντούμε τεχνητούς τοίχους.

Μετά την πρώτη αίθουσα μία δίοδος (πλάτους 14,5μ και ύψους 2,30μ - 7μ) οδηγεί στη δεύτερη αίθουσα, μεγάλη και πολύ θεαματική (μήκος 65μ, πλάτος 45μ, ύψος. 15μ) με κατηφορικό επίσης δάπεδο και μεγάλους βράχους που έπεσαν από την οροφή. Επάνω στους βράχους "φύονται" μικροί σταλαγμίτες.

Στην αρχή και προς τα δεξιά της αίθουσας υπάρχουν μεγαλοπρεπείς στήλες και θεαματικοί σταλαγμίτες, ένας από τους οποίους έγειρε και ακουμπά με την κορυφή του στο βράχο. Πιο πέρα από το μέσο της αίθουσας βρίσκεται ωραία εξέδρα με σταλαγμίτες, από την οποία η θέα προς όλες τις κατευθύνσεις εντυπωσιάζει πολύ. Επάνω η οροφή ομοιάζει με ωραιότατο θόλο. Δεξιά από την εξέδρα κοντά στο τοίχωμα της αίθουσας βρίσκεται καταβόθρα βάθους 15μ. Αριστερά από την εξέδρα η κατάβαση είναι πολύ απότομη.

Εκεί, επάνω σε συμπαγή βράχο ο λιθοματικός διάκοσμος είναι ωραιότατος σε μορφή καταρρακτών. Το δάπεδο εξακολουθεί να έχει απότομη κλίση. Στο βάθος της αίθουσας υπάρχει πέρασμα πλάτους 6μ. Από εκεί αρχίζει θεαματικός διάδρομος μήκους 10μ και πλάτους 4μ που οδηγεί σε θάλαμο μήκους 20μ, πλάτους 17μ και ύψους 8μ με σταλαγμίτες. Εδώ βρισκόμαστε σε βάθος 43μ από την είσοδο του σπηλαίου.

Στο τέλος του θαλάμου συναντούμε πέρασμα πλάτους 7,5 και ύψους 5μ. Κατεβαίνοντας από το πέρασμα μπαίνουμε στην 3η αίθουσα, με δάπεδο κατηφορικό μέχρι τα 35μ και μετά ανηφορικό επί 65μ. Ο επισκέπτης, μόλις μπει στην αίθουσα αυτή, εντυπωσιάζεται έντονα από το μέγεθός της, από τη μεγαλοπρέπεια του φυσικού διακόσμου και από την απόλυτη ηρεμία, που προκαλεί βαθιά συγκίνηση. Έχει μήκος 100μ, πλάτος 40μ και ύψος πάνω από 15μ. Τεράστιες στήλες και ογκώδεις σταλαγμίτες υψώνονται από το δάπεδο σε ύψος πάνω από 10μ. Στη βάση η διάμετρός τους φθάνει τα 3μ.
 
Παρουσιάζουν ένα εξαίσιο σύνολο σε ομορφιά και μεγαλοπρέπεια. Και στην αίθουσα αυτή υπάρχει μεγάλος εξώστης από τον οποίο ο επισκέπτης έχει γύρω του ένα λαμπρό θέαμα. Το ανηφορικό τμήμα του δαπέδου παρουσιάζει πολλές δυσκολίες στο βάδισμα, είναι όλο σχεδόν σκεπασμένο από μεγάλους βράχους, είναι πολύ ολισθηρό και σε πολλά μέρη χρειάζεται να κάνουμε αναρρίχηση. Η αίθουσα καταλήγει σε πέρασμα πλάτους 9,5μ και ύψους γύρω στα 5μ με πολλούς βράχους στο δάπεδο. Το δάπεδο αμέσως κατηφορίζει προς την τέταρτη αίθουσα που έχει μήκος 60μ, πλάτος 10-22μ και ύψος 5μ. Το τελευταίο τμήμα της αίθουσας αυτής έχει πλούσιο φυσικό διάκοσμο από λευκές στήλες και ωραίους σταλαγμίτες. 

Στο άκρο της αίθουσας υπάρχει συγκρότημα από μικρές στήλες και ανάμεσα στενό πέρασμα πλάτους 1,2μ. Περνάμε από αυτό στον τελευταίο θάλαμο του σπηλαίου (μήκος 33μ, πλάτος 6μ, ύψος 0,5-2μ). Προς τα δεξιά του ανοίγεται μικρός διάδρομος, που έπειτα από 8 μέτρα διακλαδίζεται σε δυο άλλους πολύ στενούς. Κοντά στο τέρμα του θαλάμου υπάρχει μικρή λίμνη (5,5*1,2μ) με νερό που φθάνει σε βάθος 1μ.

Μετά από τη λίμνη το δάπεδο είναι ανηφορικό και καταλήγει σε πολύ στενό πέρασμα (πλάτους 0,30μ). Ίσως υπάρχει συνέχεια αλλά το πέρασμα είναι αδύνατο. Εδώ βρισκόμαστε σε βάθος (κατακόρυφα) από την είσοδο του σπηλαίου 51μ. όπου και είναι το βαθύτερο τμήμα του δαπέδου. Οι επισκέπτες δεν πρέπει να προχωρούν μετά τη λίμνη ούτε να μπαίνουν στο διάδρομο με τις διακλαδώσεις. Είναι πολύ επικίνδυνο για την ασφάλειά τους και το δάπεδο (ακόμα και κοντά στη λίμνη) υποχωρεί στο πέρασμα και από την οροφή πέφτουν λάσπες και αλλά υλικά που μπορεί εύκολα να φράξουν την έξοδο.

Το σπήλαιο είναι κοίτη παλαιού υπογείου ποταμού, ξηρού τώρα εκτός από την περιοχή της λίμνης. Από όλα τα τμήματα της οροφής έχουν καταπέσει βράχοι μικροί και πολύ μεγάλοι.Το σπήλαιο Πελεκητά έχει κριθεί σαν σπήλαιο διεθνώς τουριστικού ενδιαφέροντος. Η όλη περιοχή με το θαυμάσιο σπήλαιο, το μινωικό ανάκτορο Ζάκρου, το ιερό κορυφής του Τραόσταλου, το Φαράγγι των Νεκρών και την εξαιρετική παραλία αποτελούν ένα σύνολο τεράστιας τουριστικής σημασίας.