Ατζιγγανόσπηλιος

Το σπήλαιο διανοίγεται στη βάση πελώριου μεμονωμένου ασβεστολιθικού βράχου, 10 λεπτά ΝΑ του χωριού Αδριανός Μεραμπέλλου στην τοποθεσία Νοτικό Χλαμπούτι της ευρύτερης περιοχής Κουκίστρες.

Το πέτρωμα είναι τριαδικός ασβεστόλιθος ανάμεσα σε σχιστόλιθους, φυλλίτες και κρυσταλλικούς ασβεστόλιθους. Κοντά είναι βαθιά χαράδρα από ασβεστόλιθο, κοίτη χειμάρρου. Αποτελείται από τέσσερις αίθουσες (Α,Β,Γ,Δ) και πέντε θαλάμους (α,β,γ,δ,ε). Μετά την είσοδο διανοίγεται η αίθουσα Α, μεγαλύτερη από τις άλλες.

Στο ανατολικό της τοίχωμα έχει μικρή έξοδο (θ), στο δε βάθος αριστερά μικρό θάλαμο (α) με καλό λιθοματικό διάκοσμο, οπή στο δάπεδο από την οποία βγαίνει ασθενές ρεύμα αέρα και πάνω από αυτή κλειστή ανηφόρα ύψους 10μ με δυο στενές κα χαμηλές διόδους (στις οποίες παρατηρείται ισχυρό ανοδικό ρεύμα αέρα, που μπαίνει στο σπήλαιο από στενές ρωγμές στη βάση του βράχου) κατεβαίνουμε στην αίθουσα Β με αρκετούς σταλαγμίτες και ξηρή λεκάνη νερού στο μέσο περίπου. Στο δυτικό τοίχωμά της διανοίγεται ο θάλαμος (β) με χαρακτηριστικές στήλες και στενή σχισμή (σ) στο βάθος του.

Στο ΝΔ τοίχωμα βρίσκεται διάδρομος που οδηγεί στους θαλάμους (γ, δ). Στον γ υπάρχει κλειστή ανηφόρα ύψους γύρω στα 8μ και στο βάθος του απότομη κάθοδος (κ) γύρω στα 8-10μ που πιθανός οδηγεί σε άλλο θάλαμο. Η αίθουσα Γ βρίσκεται χαμηλότερα από τη Β. και έχει ενδιαφέροντα φυσικό διάκοσμο. Στη θέση (κ) υπάρχει απότομη κατάβαση 10μ περίπου.

Στον μικρό θάλαμο βρίσκονται πολλά όστρακα αγγείων και ανθρώπινα οστά. Στην τελευταία αίθουσα Δ εισχωρούμε πολύ δύσκολα γιατί το δάπεδο είναι ανώμαλο και πολύ κατηφορικό. Έχει πλουσιότατο λιθοματικό διάκοσμο. Είναι το ωραιότερο τμήμα του σπηλαίου. Στο βάθος ανοίγεται στενό βάραθρο βάθους 3μ με πιθανή συνεχεία πλαγίως. Το συνολικό μήκος του σπηλαίου είναι 48 μέτρα, η διαδρομή όμως πλησιάζει τα 100μ. Χαρτογραφήθηκε (όχι λεπτομερώς) και μελετήθηκε από τον Ελ. Πλατάκη στις 24 Αυγούστου 1962. Πολλές νυχτερίδες ζούνε στο σπήλαιο. Σε ορισμένες περιοχές υπάρχει  σταγονορροή.

Δυστυχώς τα τελευταία 10 χρόνια έγιναν σημαντικές φθορές και αποσπάσεις μεγάλων ποσοτήτων στηλών, σταλαγμιτών κλπ. Απέναντι από το σπήλαιο βρίσκεται άλλο μικρότερο και λέγεται Σπήλιος των Μαριδών, μήκους 31μ, πλάτους 3-7μ, ύψους 7-9μ. Μια θεαματική συστοιχία στηλών βρίσκεται στο βάθος δεξιά και αριστερά σταλαγμίτης, που μοιάζει με άνθρωπο. Στην περιοχή του σπηλαίου βρίσκεται το ύψωμα Φορτέτσα στο οποίο διακρίνονται υπολείμματα τοίχων, ερειπωμένες οικίες και άφθονα υπομινωικά και γεωμετρικά όστρακα (τέτοια όστρακα βρίσκονται και στον Ατζιγγανόσπηλιο). Φαίνεται ότι ήταν νεκρόπολη με θολωτούς τάφους.